حس تعلق به آب ابزار صلح یا منازعه ؟
به قلم : مهتا بذرافکن
صلح و دیپلماسی دو مفهوم کاملا مرتبط به فرهنگ و جامعه اند که از قضا در اجرای پروژه های آبی کاملا مهندسی نادیده گرفته می شود .
هر چند در مطالعات پروژه ها مطالعه فرهنگی و اجتماعی وجود دارد اما اغلب به مطالعه آداب و رسوم فرهنگی و یا استخراج داده های جمعیتی تقلیل می یابد.
داشتن پیوست اجتماعی و فرهنگی به معنای « برآورد پیامد ها » ست که برای پایداری سرزمین بسیار ضروری است .
بدیهی است که در کشور هایی که پروژه ها با زد و بند های سیاسی و پشت درهای بسته داد و ستد می شود ، تصور چنین مطالعاتی بسیار دور از ذهن است .
اما در کشور هایی که آینده سرزمین های تحت تاثیر پروژه ها و سرنوشت مردم برایشان اهمیت دارد برآورد پیامد ها نیز جایگاه ویژه ای در پروژه ها دارد .
برآورد پیامد ها ، برآورد میزان گسست اجتماعی و فرهنگی ناشی از اجرای پروژه ها در طولانی مدت ، حقوق نسل آینده ، برآورد پیامد دستکاری حس تعلق به مکان و حس تعلق به منابع آب به پیش بینی احتمال نزاع و درگیری های آبی در حوضه هایی که آب آن موضوع پروژه هاست کمک می کند .
متأسفانه درکشور ما به احساس تعلق به آب که یکی ازمهمترین شاخص های صلح و امنیت ملی در حوضه های داخلی است توجه نشده و اغلب پروژه ها با قلدری و میزان نفوذ سیاستمداران در حکمرانی معامله می شود.
اما آب اگرچه یک دارایی ملی در سطح کلان است از در سطوح خرد آب یک دارایی محلی بسیار چالش برانگیز است . احساس تعلق یکی از قوی ترین احساسات فرهنگی است که در صورت اهمیت دادن به آن از سوی دولت‌ها می تواند منشأ خیر عمومی برای بهره برداری و حفاظت و پایدار جمعی از منابع آب ، تقویت دیپلماسی آب و گفتگوی بین حوضه ای در سطوح مختلف و در نهایت پایداری شود و در صورتی که این احساسات سرکوب شده و از پروژه ها حذف گردد نیز می تواند منشأ درگیری و منازعات آبی و تزلزل و شکنندگی جوامع و زیست بوم گردد .
نکته مهم این است که هرچند مردم در یک حوضه آبریز ممکن است علی رغم حس تعلق آب از آن به نحو مطلوب بهره برداری نکنند ، اما وقتی بحث سد سازی و یا انتقال آب و محدود شدن منابع به میان اید این حس دستکاری شده و بستر عاطفی تنازع بر آب را ایجاد می کند و البته می توان با درنظر گرفتن و تقویت آن از آن برای حفاطت از منابع آب نیز بهره برد .
در جامعه محلی و روستا ها که خط مقدم مصرف هستند و آب محور اصلی معیشت است توجه به حس تعلق به آب اهمیت خاصی دارد .
مطالعات اندازه گیری آسيب پذیری نشان داده كه قربانیان روستايي نه تنها به ميزان بيشتري درمعرض شوك هاي محيطي ناشی از آب قرار دارند ، بلكه درمقابل شوك هاي معيشتي نيز از بازگشت پذيري كمتري برخوردار هستند .
تحقیقات UNDP که بر روی 44 پروژه آب در سراسر آسیا و آفریقا انجام شده است نشان می دهد که زمانی که مردم در شکل دادن به سیاست های آب مشارکت می کنند ، جوامع از منابع آب خردمندانه تر استفاده و آنها را برای مدت طولانی تری حفظ می کنند .
در دنیای آینده آب شیرین هم به لحاظ بهداشتی و امنیت غذایی و هم به لحاظ پایداری سرزمین گرانبهاترین دارایی هر سرزمین است . سازمان همکاری اقتصادی و توسعه، OECD تخمین می زند که تقاضای آب تا سال 2050 بویژه برای مصارف خانگی تا 55 درصد افزایش خواهد یافت .
همین امر باعث شده تا کشورها به فکر دپوی آب پشت سد های بزرگ افتاده و این سد های بزرگ موجب شده اند که بخش زیادی از آبی که سهم زمین است تبخیر شود و رودخانه های دائمی ، تالاب ها و دریاچه و آب های زیر زمینی و آبخوان ها به شدت آسیب ببینند .
از طرفی سد سازی و انتقال آب موجب توزیع ناعادلانه آب و نابرابری شده و عدالت زیستی را در نظر نمی گیرد و بستری برای تشدید منازعات فراهم نموده است .
در نتیجه این دستکاری ها منازعات آبی بخش مهمی از منازعات آینده خواهد بود و اجرای پروژه های آبی همچون سد سازی و انتقال آب سهم مهمی در تقویت منازعات و دستکاری حس تعلق به آب دارد .
مخاطرات محیط زیستی و اجتماعی و فرهنگی ( که اغلب نادیده گرفته شده یا توسط پیمانکاران معامله می شود ) همانند دامن زدن به منازعات آبی با بی توجهی عدالت اقلیمی علیه صلح است . همچنین از بین بردن جنگل ها و زمین های کشاورزی و روستا ها خود تضعیف نمودن امنیت در ابعاد مختلف و در نهایت برای پایداری اجتماعی نیز مخاطره آمیز است.
دیپلماسی آب فقط مربوط به حوضه های فرامرزی نیست ؛ حل و فصل اختلافات میان حوضه ای داخلی بیش از اجرای پروژه ها به دیپلماسی آب بین ذینفعان نیاز دارد و قدرت نمایی و سوداگری با پروژه های آبی به شدت خطرناک بوده و باید از آن اجتناب شود .
برای امنیت سرزمین به همان میزان که در آبهای فرامرزی به گفتگو و صلح نیاز است ؛ در حوضه داخلی نیز به صلح و گفتگو و مشارکت به محوریت آب نیازمندیم .
نویسنده : مهتا بذرافکن
دکتر مهتا بذرافکن ، دکترای جامعه شناسی تغییرات اجتماعی
