ارزیابی درد در گاوهای شیری ( اسکور درد )

‍ ارزیابی درد در گاوهای شیری ( اسکور درد )

راهکاری ساده برای افزایش درآمد شما

به قلم : امید قربانی

اسکور درد یکی از ساده ترین و فراگیر ترین روش های مدیریت رفاه گله برای افزایش تولید شیر و افزایش درآمد شماست. مطالعه دقیق این مقاله ، یادگیری و اجرای آن میتواند درآمد یک دامداری ۳۰ رأسی شیری را تا ۱۰۰ میلیون تومان در سال افزایش دهد . لطفاً تا انتها بخوانید 

بیماری های دامی چه از نوع متابولیکی و چه انواعِ دیگر آن ، علاوه بر اینکه مستقیماً روی کاهش تولید گله اثر گذاشته و گاها خسارات هنگفتی از این جهت روی دست دامدار باقی میگذارد ، فرایند درمان و بهبود آن هم هزینه های اضافی جداگانه ای از خود برجای میگذارد که هیچ دامداری طالب آن نیست .

عموماً هم بیماری و مشکل دام ها زمانی به یک دامپزشک و درمانگر گزارش میشود که بیماری و مشکلات ناشی از آن تشدید شده و عملاً باید هم شاهد کاهش تولید باشیم و هم هزینه های دارو و درمان را نقدا پرداخت کنیم !

بدین جهت است که واژه و مفهوم ( پیشگیری ) جزو پرکاربرد ترین مفاهیم و آموزه های حوزه علوم دامی و مدیریت گله میباشد . پیشگیری مستلزم وجود داشتن مولفه های متعددی ست که اگر همه ی آنها در یک گله باشند ، میتوان آن را گله ی طلایی نامید .

اسکور درد ، موضوعی جدید در رشته علوم دامی جهان است که کارآمدی بسیار بالایی برای مدیریت گله و افزایش درآمد دارد ‌. مهندس امید قربانی با بیش از سه سال تحقیق گسترده و کار میدانی در بیش از ۱۵۰ گله توانسته است آن را برای اولین بار وارد صنعت دامپروری و مدیریت گله های شیری کشور نماید .

با اینحال قریب به اتفاق دامداری ها و گله های ما فاقد آن مولفه های ضروری پیشگیری هستند لذا وقوع انواع بیماریهای دامی در تمامی گله ها امری کاملا طبیعی ست .

همچنانکه گفتیم ، وقوع بیماری ها امری طبیعی ست اما نگفتیم که عدم مدیریت بر این بیماری ها و عدم جلوگیری از تشدید آن و در نهایت عدم درمان بیماری ها در مراحل اولیه هم طبیعی ست .

به عبارتی ساده تر : حالا که بیماری های دامی وجود دارند و میدانیم که گله های ما نیز ناخواسته دچار انواع بیماری میشوند ، پس همواره باید هوشیار باشیم و حواسمان را جمع کنیم تا بلافاصله پس از شناسایی بیماری ، در همان مراحل اولیه با کمترین هزینه و کمترین خسارت آن را برطرف نماییم !

رفاه دام یکی از پارامتر های بسیار مهم در مدیریت گله و افزایش راندمان تولیدی گاوهاست . به همین دلیل همواره باید سطح رفاه گاوها را از طریق شاخص های علمی مورد ارزیابی و پایش قرار دهید

ارزیابی و تشخیص بیماری و درد در گاوهای شیری 

ارزیابی و سنجش سطح دردی که گاوهای شیری تجربه میکنند مهم است ، چراکه وجود درد در گاو شیری به معنای عدم رفاه و آسایش برای این حیوان میباشد . و رفاه یا عدم رفاه در گاوهای شیری ارتباط مستقیم و موثری با میزان تولید شیر دارد .

هر چیزی که باعث شود سطح رفاه گاو شیری کم شود ، مستقیماً باعث کاهش تولید شیر نیز میشود . درد و هیجانات ناشی از ترس و اضطراب و احساس غریبگی کردن از جمله عواملی ست که باعث کاهش سطح رفاه و آسایش گاو های شیری میشود . پس لازم است تا با شناسایی درست و بهنگام درد ، اقدامات لازم را جهت بهبود و بازگشت رفاه انجام دهیم ‌‌

بر خلاف آنچه تصور میشود گاوها دارای یکی از پیشرفته ترین سیستم های عصبی جانوری هستند و نسبت به کمترین درد و کمترین مولفه های هیجانی مانند ترس ، واکنش نشان میدهند و آنها را به خوبی درک میکنند و درد میکشند . حتی کمترین مقیاس های درد نیز بر رفتار تولیدی این حیوان اثر منفی میگذارد

گاوها کمترین مقدار درد را درک میکنند 

گاو ها طی میلیون ها سال آموخته اند که برای اغلب درندگان وحشی ، یک شکار و غذای مطلوب هستند . لذا پاسخ ژنتیکی این حیوان نسبت به محیط اطراف ، رفتاری تدافعی ست . رفتار تدافعی به این معناست که حیوان تلاش میکند همواره و در هر محیطی که قرار دارد ، خود را سالم و چالاک و آماده نبرد نشان دهد ‌.

به همین جهت است که گاوها حتی اگر آسیب دیده باشند و صدمه ای به آنها رسیده باشد ، علائمی از ضعف و درد ظاهر نمیکند تا مورد توجه حیوانات شکارچی قرار نگیرد . اینکه گاوها در بسیاری از بیماریهای دردآور نیز رفتار آشکار و روشنی از درد نشان نمیدهند ریشه در همین مسئله دارد .

همین ویژگی تدافعی و اظهار نکردن علائم درد ، این تصور اشتباه را برای بسیاری از مردم و دامداران بوجود آورده است که گاوها نسبت به درد حساس نیستند و اصلا درد را درک نمیکنند.

در صورتی که سیستم عصبی گاوها یکی از پیچیده ترین و توسعه یافته ترین سیستم های عصبی جانوری ست و حتی کوچکترین مقیاس درد و ترس را به خوبی درک میکنند و واکنش نشان میدهند . منتها تفاوت گاو ها با سایر جانوران در نوع واکنش به مولفه های درد و ترس است . ترانسلیشن یکی از ویژگی های رفتاری گاوهاست که به معنای تغییر مسیر واکنش از محیط بیرون به اندام های درونی ست .

چالش های تشخیص درد در گاوهای شیری

باتوجه به آنچه که درباره کاهش رفاه دام و ارتباط مستقیمش با کاهش تولید گفتیم و نیز مطلبی که درباره رابطه بیماری و کاهش سطح رفاه نوشتیم ، همچنین آگاهی از اینکه کوچکترین مقیاس بیماری و استرس در گاوها ، ایجاد درد میکند ، پس لازم است تا برنامه ای دقیق برای مدیریت درد در گاوهای شیری داشته باشیم.

این برنامه ریزی برای مدیریت و کنترل درد در گاوهای شیری همان چیزی ست که ما اصطلاحاً به آن ( اسکور درد ) میگوییم . یعنی شاخص ها و ملاک هایی را تعیین میکنیم برای ارزیابی سطح درد در گاو شیری. به عبارتی ساده تر : پارامتر های را معرفی میکنیم و برای هر کدام از این پارامتر ها یک عدد مشخص تعیین میکنیم . این عدد همان نمره ی ارزیابی و اسکور میباشد.

اسکور ( score ) واژه انگلیسی به معنای امتیاز 

چالش مهم و اصلی ما دقیقا در همینجاست که اولاً برای ارزیابی درد چه شاخص هایی را باید تعیین کنیم ؟ این شاخص ها مبتنی بر چه مولفه ای باید باشد ؟ و چگونه این شاخص ها را تفکیک کرده و به هر کدام یک نمره ی مخصوص بدهیم ؟

و چنانچه توانستیم از سد چالش های بالا با موفقیت عبور کنیم و شاخص ها را به درستی تعیین کردیم ، با چه ابزار یا روشی میتوانیم گاوهای شیری را مورد سنجش و ارزیابی قرار دهیم و آنها را با شاخص های تعیین شده تطبیق دهیم ؟ به عبارتی تشخیص بیماری یک دام در همان مراحل اولیه و تطبیق آن با شاخص ها را چگونه باید انجام دهیم ؟

این نکته بسیار مهم را همواره مد نظر قرار دهید: دامپروری و پرورش گاوهای شیری ، علمِ آمار و اعداد و ارقام و شاخص هاست . یعنی هر کاری که در دامداری برای دام ها انجام میدهیم باید طبق شاخص های تعیین شده باشد . دامپروری شغلی نیست که بخواهیم به صورت دلبخواهی و فقط بر اساس تصورات خودمان انجام دهیم!

در حال حاضر و برای صنعت دامپروری ایران اگرچه برخی روش ها و ابزار ها برای تشخیص اولیه بیماری دام وجود دارند اما واقعیت این است که یا قابلیت و کارآمدی لازم را ندارند و یا آنقدر هزینه ی سنگین دارند که مقرون به صرفه نیست .

مثل انواع نمونه برداری از خون و شیر و مدفوع و تحلیل آنها در لابراتوار و آزمایشگاه . آزمایشگاه و آنالیز های لابراتواری خیلی مفید و موثر هستند اما کاربردش مربوط به زمانی ست که درگیری گله شدید شده باشد . در اینصورت چند فقره نمونه برداری و آنالیز به ما میفهماند که مشکل از کجاست و چه نوع پروتکل درمانی را باید بکار ببریم . 

اما دامدار که نمیتواند هر روز از تمام دام های گله ی خود نمونه برداری و آنالیز آزمایشگاهی کند برای اینکه بفهمد مشکلی در گله وجود دارد یا وجود ندارد! تقریبا می‌توان گفت که انجام این روش ، محال و غیر ممکن است !

روش دیگری که وجود دارد و تبلیغات گسترده هم از سوی شرکتهای تولید کننده روی آنها صورت میگیرد استفاده از انواع سنسور های زیستی و حسگر های بیولوژیکی دامی هستند !

حسگرهای زیستی ( بیوسنسورها ) در مدلهای مختلفی مانند : ( گردنبند ، پابند ، گوشواره ای و حتی شکمبه ای ، سنسور های ثابت ، سنسور های تابشی ، سنسور های حرارتی و … ) طراحی و تولید شده اند و کاربرد های متنوعی نیز دارند . 

به عنوان نمونه : حسگر های گامشمار ، اطلاعات مربوط به میزان ایستادن ، نشستن ، توقف ، حرکت و فعالیت دام ها در محوطه بهاربند را به سِروِر و گیرنده مرکزی منتقل میکند . دستگاه مرکزی هم با استفاده از الگوریتم های قبلی این اطلاعات را تحلیل و آنالیز میکند . و چنانچه رفتار دام با مکانیسم الگوریتم همخوانی نداشته باشد ، دستگاه پیام یا آلارم هشدار را برای دامدار ارسال میکند ‌‌. اینجاست که دامدار متوجه میشود که یک یا تعدادی از دام ها دچار رفتار غیر طبیعی بوده و باید به وضعیت آنها رسیدگی شود !

سنسور ها و حسگر های زیستی دیگری نیز هستند که وظایف دیگری بر عهده دارند . بکار گیری سنسور های زیستی ، اقدام خوب و پسندیده ایست اما خوب ، موانع و چالش هایی هم با خود دارد که همین چالش ها باعث میشود کاربرد آنها چندان عمومی نشود و طرفدار آنچنانی نداشته باشد!

تصویر یک سنسور کنترل و مدیریت که به صورت گردنبند ( قلاده ) طراحی شده است . این حسگر میتواند اطلاعات مربوط به حرکت ، توقف ، ایستایی ، نشستن و استراحت ، جهت حرکت ، شتاب حرکت و حتی گامشماری را پردازش کرده و برای گیرنده ها ارسال کند

یک راه بدون هزینه پیدا کن

از آنجایی که وقوع بیماری در گله ها همیشه وجود دارد و نیز استفاده از روش ها و ابزار های موجود در بازار تقریباً غیر ممکن به نظر میرسید لذا همین مسئله یکی از دغدغه های همیشگی کارشناسان علوم دامی و دامپزشکان بود !

پیدا کردن روش یا وسیله ای برای این هدف نیازمند مطالعات گسترده ، وقت و انرژی زیاد و ارتباط و تبادل دانش با دانشمندان و پژوهشگران مختلفی از چهار گوشه دنیا در حوزه های مختلف بود ( از جمله هند ، ژاپن ، آلمان ، آمریکا ، چین ، مصر ، هلند و… ) .

بعضاً پیشنهاد ها و طرح های خوبی هم ارائه میشد از سوی برخی دانشمندان علوم دامی و غیر دامی ‌. جمع بندی نهایی تمام تحقیقات بدینجا رسید که ابداع و طراحی و تولید یک بیوسنسور که مولتی فاکتوریال باشد و همه ی نیاز های تشخیصی را در یک حسگر داشته باشد ، بهترین گزینه است .

این سنسور مولتی فاکتوریال ، پروژه ایست که پروفسور والسون از ویسکانسین آمریکا سالهاست روی آن کارِ مطالعاتی و آزمایشی انجام میدهد اما هنوز به نتیجه مطلوب نرسیده است . 

پروژه پروفسور والسون و طراحی بیوسنسور های مولتی فاکتوریال ، چیز ناشدنی و غیر ممکنی نیست که انسان نتواند آن را تولید کند . شدنی ست و امکان پذیر اما با اینحال شاید اصلاً به درد ما و صنعت دامپروری ایران نخورد!

چراکه به هر حال این هم مانند سایر بیوسنسور ها چالش های خاص خودش را دارد . مضافاً اینکه به فرض موفقیت در طراحی و تولید آن ، دامداران باید هزینه های سنگینی برای خرید و استفاده از آن خرج کنند که شاید فقط مگافارم های خصولتی بتوانند از پس هزینه آن بربیایند . علاوه بر آن ، نفوذ و فراگیری تکنولوژی هایتک و افزار های پیچیده در هزاران دامداری روستایی و فارم های معیشتی و گله های کوچک عملاً غیرممکن است . 

بدنبال راهی بودیم که هم ارزان باشد و هم بتوانیم از این روش در تمام دامداری های ایران با هر تعداد دام استفاده کنیم . و مهمتر از همه اینکه روشی ساده باشد به گونه ای که یادگیری آن حتی برای یک دامدار سالخورده ی بیسواد در دور افتاده ترین نقطه ی کشور ، راحت و آسان انجام شود !

شاخص های بصری و دیداری اسکور درد 

بدینگونه بود که پس از آنهمه تحقیق و جستجو و تبادل دانش با دانشمندان مختلف خارجی ، در نهایت به شاخص های بصری و دیداری اسکور درد رسیدیم ‌. یعنی ارزیابی اسکور درد از راه دیدن و نگاه کردن . همان چیزی بود که دنبالش میگشتیم .

یک روش تشخیصی مفید و موثر که :

۱: کاملاً ارزان و تقریبا رایگان است !

۲: در هر دامداری ایرانی قابل استفاده است!

۳: یادگیری آن بسیار ساده و راحت است!

ارزیابی اسکور درد در گاوهای شیری از طریق فیزیولوژیکی : در این عکس وضعیت غیر طبیعی اندام های عقبی گاو را میبینید که بیانگر وجود درد در حیوان است 

دامدار گرامی و ارجمند : در ادامه ی این مقاله تلاش میکنم برخی از مهمترین ویژگی ها و علائم کاربردی اسکور درد را بنویسم ‌ یادگیری آن نیز برای شما راحت و آسان است چون پیچیدگی خاصی ندارد . اما توصیه و نکته ی مهم بنده در مقاله ، تاکید بر تمرین و ممارست روزانه ی این تکنیک است . آنقدر این تکنیک را روی گاو های خود تمرین کنید تا ملکه ی ذهن شما شود . با یکی دو با یا چهار پنج بار خواندن این مقاله و تکنیک آن ، نمیتوانید یک متخصص اسکور درد شوید .

تکنیک های فنی اسکور درد 

گفتیم که گاو ها نسبت به کمترین مقیاس درد نیز حساس بوده و واکنش نشان میدهند . تحقیقات گسترده ثابت کرده است که پارامترهای فیزیولوژیکی ( مشخصات بدنی ) و اتیولوژیکی ( مشخصات رفتاری ) برای ارزیابی درد و بیماری گاوها موثر و قابل استناد هستند .

همانگونه که انسان در اثر درد ، حالت چهره و صورتش تغییر میکند در گاوهای شیری نیز حالت چهره و صورت در اثر وقوع درد تغییر میکند . این تغییرات ناحیه ی سر و صورت گاو شیری در زمان های بیماری ، پایه و مبنایی شده است برای ارزیابی درد و تعیین اسکور برای آن .

بنابراین محور اصلی ارزیابی های ما در اسکور درد ، ناحیه ی سر و صورت گاو های شیری ست که اصطلاحا به آن صورت دردی گاو هم گفته میشود ( البته چند پارامتر دیگر را هم در پایان به آن اضافه میکنیم ) .  

عمده ترین بخش های سر و صورت گاوها که در اثر بیماری و درد دچار تغییرات فیزیولوژیکی و اتیولوژیکی میشوند ، شامل این پنج ناحیه هستند :

گوش‌ ها ، چشم‌ ها ، ماهیچه‌ های فک ، پوزه ، بینی

ارزیابی درد در گاوهای شیری ( اسکور درد ) : این گوساله مبتلا به پلی آرتریت است ، یک بیماری دردآور مفصلی ‌. به حالت صورت و موقعیت گوش ها ، کشش عضلات صورت و عضلات بالای چشم و حتی حفره های گشاد شده ی بینی توجه کنید

یکی از شاخص های که برای ارزیابی سطح درد ( اسکور درد ) در گاوها مورد تحلیل و سنجش قرار میگیرد ، چشم و گوش این حیوان است . گاو ها برای برقراری ارتباط و واکنش موثر به محیط از چشم و گوش خود به شکل نسبتاً ثابتی در مواقع مختلف استفاده میکنند و تقریبا یک همبستگی ثابتی نیز بین چشم و گوش در ارتباطات گاو وجود دارد . 

در مورد چشم باید گفت که : مجموعه ی قرنیه ، پلک و عضلات متصل به آن در اسکور درد موثر هستند چراکه به خوبی تغییرات را نشان میدهند . میزان سفیدی چشم ، میزان بسته با باز بودن چشم ، نحوه قرار گیری پلک روی چشم ، میزان تراکم و انقباض عضلات اطراف چشم و … شاخص های ما در ارزیابی های چشم گاوهاست .

درصد سفیدی چشم در اثر وقوع درد های ملایم یا هیجانات متوسط به طور قابل‌توجهی کاهش پیدا میکند . اما اگر به گاوها درد بیشتری وارد شود یا سطح هیجان افزایش پیدا کند ، درصد سفیدی چشم هم به نحو چشمگیری بالا میرود .

 به عنوان مثال : زمانی که گوساله از مادر جدا میشود میزان استرس و هیجان منفی گاو بالا میرود . در این مواقع سفیدی چشم گاو بیشتر میشود . یا زمانی که یک گاو را از گروه خودش جدا میکنید باز هم این اتفاق رخ میدهد .

ارزیابی چشم گاو برای تعیین اسکور درد : در این تصویر چهار گاو میبینید که وضعیت سفیدی چشم ، عضلات پلک و نیز حالت گوش آنها متفاوت است

در مورد ارزیابی از طریق مشاهده گوش هم باید توجهمان به این موارد باشد : مایل شدن گوش به سمت پایین ، عقب یا جلو کشیده شدن گوش و… !

چهار گاو شیری با چهار حالت مختلف در نقاط مختلف سر و صورت که بیانگر ۴ سطح مختلف از درد برای این گاوهاست

در این تصویر سه گاو با حالتهای مختلف در صورت ، چشم و گوش میبینید که بیانگر سه امتیاز از شاخص های اسکور درد میباشد

در تصویر فوق ، سه تیپ گاو را مشاهده میکنیم . اگر دقت بیشتری به عکس داشته باشید ، متوجه میشوید که تفاوت های واضحی با یکدیگر دارند . 

از جمله این تفاوت ها را میتوانید در نواحی ( گوش ، پوزه ، سوراخ بینی ، عضلات فک و دهن و عضلات نواحی چشم ) مشاهده کنید . این تفاوت ها ، همان تکنیک های کاربردی اسکور درد هستند که در ادامه توضیح میدهم .

الف : تصویر شماره یک ( bi ) 

صورت و گوش این گاو در حالت نرمال و طبیعی بوده و نشانگر عدم وجود درد و تنش میباشد . 

گاوها در قسمت های مختلف دامداری مانند سالن شیردوشی ، بهاربند ، فری استال و هنگام تغذیه باید این اسکور را داشته باشند.

ب : تصویر شماره دو ( bii ) 

به زاویه گوش این گاو نگاه کنید . نسبت به گاو شماره یک ، کمی افتادگی در آن مشاهده میشود . چین خوردگی بالای چشم را ببینید که نسبت به گاو شماره یک دارای تراکم بیشتری ست . این چین خوردگی به معنای آنست که عضلات بالای چشم منقبض شده اند . چین خوردگی ناحیه صورت و اطراف فک نشان میدهد که ماهیچه های میانیِ صورت دچار فشار و انقباض هستند . حفره بینی هم بازتر و بزرگتر نشان داده شده است . این گاو بیمار است و میزانِ درد با اسکور نمره ۳ را دارد تحمل میکند . 

ج : تصویر شماره سه ( biii ) 

علاوه بر علائم مربوط به گاو شماره ۲ ، وضعیت گوش را هم داریم که به سمت عقب کشیدگی پیدا کرده است . این گاو نیز بیمار است و شدت بیماری و درد آن بیشتر از گاو شماره ۲ میباشد . گاوهایی که چنین علائمی دارند ، سطح درد با اسکور نمره ۴ را دارند . اگر علاوه بر نکات قبلی ، گاوی را دیدید که عضلات لب هم منقبض و متورم شده است همراه با کشیدگی حفره های بینی به سمت بالا ، یعنی بیماری آن حیوان شدید است و بالاترین سطح درد و تنش را دارد . بالاترین اسکور درد را با عدد ۵ نشان میدهیم که اصطلاح کوتاهش ( اسکور ۵ ) است .

ویدیوی آموزشی درباره اسکور درد / اینستاگرام 

شاخص های صورت گاو برای تعیین اسکورد درد : به عضلات صورت این گاو نگاه کنید . تغییرات اشاره شده بیانگر وجود درد میباشد در این گاو پی از یک عمل جراحی

امروزه موضوعِ مدیریت درد در گاوها به عنوان دانشی نوین در حوزه ی دامپروری از اهمیت بالایی برخوردار است و برای مکانیزه کردن و مانیتورینگ هوشمند و دقیق آن ، ابزار ها و نرم افزار هایی در حال طراحی و تولید است .

یادگیری این تکنیک توسط هر دامداری راحت است و هیچ گاوداری نیست که نتواند آن را یاد بگیرد . تکنیکی بسیار ساده و قابل استفاده برای همگان اما در عین سادگی ، اهمیت و ارزش فوق العاده ای دارد . این تکنیک میتواند برای یک گاوداری شیری ۳۰ رأسی سالانه تا ۱۰۰ میلیون تومان صرفه جویی داشته باشد و از هزینه های اضافی جلوگیری نماید .

نویسنده: مهندس امید قربانی 

کارشناس دامپروری و تحلیلگر اقتصاد کشاورزی / مدیر گروه مهندسی توسعه دامپروری اندیشه مهر / مدیر پویش ملی نجات صنعت دامپروری ایران 

امید قربانی کارشناس دامپروری تحلیلگر اقتصاد کشاورزی

مقالات علمی و آموزشی بیشتری از امید قربانی بخوانید:

هفت اقدام مهم در مواجهه با ورم پستان گاوهای شیری 

توضیح اسیدوز شکمبه گاوهای شیری به زبان ساده 

دفعات شیردوشی بیشتر شود ، درآمدتان بیشتر میشود

تغذیه گله در این ساعت ، درآمد شما را بیشتر میکند

ویژگی های یک باکس شیر دوشی استاندارد و کاربردی

هر شیر طعم داری خراب نیست ، طعم های غیر طبیعی شیر