شراب مقدس ترین نوشیدنی بشر
این نوشیدنی مقدس خدایان را خراب نکنید
به قلم: امید قربانی
لطفاً قبل از هرگونه انتقاد نسبت به این مقاله سه نکته زیر را مورد توجه و دقت قرار دهید:
۱: باوجود ممنوعیت مشروبات الکلی، ایرانیان نهمین مصرف کننده مشروبات در جهان هستن!
۲: این مقاله درصدد ایجاد ناهنجاری و حلال کردن شراب نیست بلکه بر اساس فکت و مستندات نوشته شده!
۳: لطفاً این مقاله را تا آخر و به صورت کامل مطالعه کنید سپس قضاوت بفرمایید!
خبر بسیار غم انگیز و متاثر کننده بود. ۴۱ نفر طی ۱۰ روز اخیر بر اثر مسمومیت مشروبات الکلی آلوده به متانول در استان های مازندران، گيلان، همدان و كردستان فوت کرده اند.
طبق شنيده ها توليد كننده اصلي در استان گیلان بعد از فوت اولين فردی که مسموم شد، داوطلبانه به مقر انتظامي رفته و خود را معرفي كرده و اذعان داشته است كه توليد و عرضه مشروب را گردن ميگيرد و سال هاست كه به اين حرفه مشغول است اما قاتل نيست و هيچگاه مواد تقلبی در محصول خود نريخته است!
بر اساس آمارها ایران در مصرف مشروبات الکلی به رغم ممنوعیت قانونی و شرعی، نهمین کشور جهان اعلام شده. نوشیدن و یا ننوشیدن آن تاریخی دارد که یک سوی آن شادی ست و سوی دیگر آن رنج!
سالها پیش تصمیم گرفته بودم که درباره فرهنگ غذایی ایرانیان از دوران باستان تا عصر حاضر کتابی بنویسم از منظر جامعه شناسی که البته به دلیل گسترده بودن موضوع و عدم دسترسی به تعداد زیادی از منابع مرجع هنوز هم کامل نشده. بخشی از این تحقیق و پژوهش مربوط میشد به نوشیدنی ها و نحوه مصرف انواع شراب در جغرافیای ایران. متن زیر بخش هایی از آن تحقیقات هست که مربوط میشود به شراب!
شراب مقدس ترین نوشیدنی تاریخ بشر
دوست عزیزی که در گوشه ای از این سرزمین داری مشروبات الکلی تولید میکنی بدون در نظر گرفتن مبانی درست و اصولی و یا به خاطر کم کردن هزینه الکل صنعتی رو قاطی مشروب میکنی، اینو بدون که داری کهن ترین میراث غذایی بشریت رو با حماقت و طمع خودت خراب میکنی!
این چیزی که تو داری خرابش میکنی، مقدس ترین و کهن ترین میراث ماست. شراب فقط یک نوشیدنی نیست بلکه شناسنامه ای برای ایرانیت ماست. شراب اولین و تنها نوشیدنی بود که نیاکان ما تقدیمِ خدایان و الهه ها میکردن!
شراب هدیهٔ نجیبانهٔ خداوند بر اجداد ما بود بعد از آنکه انسان سیبِ ممنوعه را در دهان گذاشت و از بهشت بر خِشت هبوط کرد. و ایرانیان نیز از بذل و بخشش آن دریغ نکردند و شراب را به تمام مردم جهان هدیه کردند.
شراب بیش از ۱۰ هزار سال قدمت داره یعنی قدمتی به درازای عمر بشر. ایرانیان شراب را حتی پیش از آنکه بشر به کشف و خوردن گندم و غلات برسد در این سرزمین مینوشیدند و به خدایان مینوشاندند.
شراب برای اجداد باستانی ما ایرانیان صرفاً یک نوشیدنی سکر آور و مست کننده نبود. بلکه پاک ترین و خالص ترین مایهٔ خلقت بود که اون رو شایسته ی تقدیم کردن به خدایان میدونستن همانطور که پاک ترین و بهترین دام ها و احشام خودشون رو برای خدایان قربانی میکردن!
اجداد ما مظهر پاکی و صداقت بودن به همین دلیل همیشه پاک ترین و طاهرترین و بهترین دارایی خودشون رو تقدیم خدایان و الهه ها میکردن. اصلا به همین خاطر بود که ایرانیان باستان سرمنشاء دامپزشکی و بوتیماری در جهان شدند چراکه معتقد بودند حیوانی که قربانی میکنند برای خدایان میبایست از هر جهت سالم و پاک و عاری از ناخوشی باشه!
و باز به همین دلیل بود که علمِ شراب شناسی از سرزمین ایران بوجود آمد و جایگاه بسیار ارزشمند و بالایی در ایران باستان داشت. کسانی که میخواستند شراب شناس شوند، قبل از اینکه به آموزش و گزینش های خاص آیینی برسند میبایست از هفت خانِ رستم عبور کنند. از آزمون هایی مانند جوانمردی، شجاعت، صداقت، صفا و پاکی باطن و…
شاید بشه گفت که شراب شناس در ایران باستان نقشِ وزیر کشاورزی الان را داشت. شراب شناس کسی بود که لزوماً میبایست دارای اطلاعات و دانشی بسیار گسترده در ارتباط با شناخت انوع میوه های قابل تخمیر، انواع درختان تاک و مو، شیوه های مختلف کشت درخت انگور، اطلاعات زمین شناسی و خاک شناسی، اطلاعات مربوط به املاح و دانسیته آب، اطلاعات هواشناسی و میزان آفتاب سالانه، چگونگی چیدن محصول، آماده سازی دانه ها و چرخُشت گاه ها، انواع افزودنی های طبیعی و شیمیایی، ارتباط سینرژیستی و آنتاگونیستی گیاهان و میوه ها، جزئیات مراحل تولید، نگهداری، تصفیه و کهنه سازی شراب و نیز شیوه های ارائه، چشیدن و تشخیص انواع این نوشیدنی جادویی را می‌آموزند.
شراب آنچنان در تار و پودِ فَرّ و فرهنگ ما تنیده شده که بخش بسیار مهم و جدایی ناپذیر از ژنتیک آیین و آداب ایرانیان محسوب میشود. شراب در تمام مویرگ های تاریخی ما وجود و حضورِ بسیار روشن و لطیفی دارد. اساطیرِ ما، ادیان باستانی ما، اوِستای گهربار ما، عرفان و تصوف ما، شعر و ادبیات ما، آداب جوانمردی و عیاری ما، کشاورزی ما، یافته های باستان شناسی ما و… خلاصه اینکه شراب بیشتر از هر چیز دیگری در شناسنامه ما حضور دارد و شاید بیراه نباشد اگر بگویم که ما از شراب ساخته شده ایم. در هیچ نقطه از این کره خاکی، سرزمین و قومی را پیدا نمیکنید که با شراب اینگونه رابطه داشته باشند.
طی هزاران سال گذشته همواره تلاش شده تا سالم ترین و پاک ترین شراب در این جغرافیا تولید بشه و تا همین چند دهه پیش هم همینگونه بود. لطفاً و خواهشاً این مقدس ترین و کهن ترین میراث ایرانیان رو به خاطر طمع و اندکی سود بیشتر خراب نکن!
مصرف شراب از کجا شروع شد؟
در حقیقت سوال را باید بدینگونه مطرح کنیم که: آیا کشف و مصرف شراب به صورت اتفاقی رخ داده است یا اینکه از جایی به انسان های اولیه الهام شده است؟
از اولین نوشیدنی های بشر میتوان شراب را نام برد که حتی قبل از پیدایش چای و قهوه کشف شده است. بعضی از محققان ساخت و کشف شراب را به ایرانیان باستان نسبت میدهند و میگویند که از آنجا به سایر نقاط جهان انتقال یافت.
مشروبات الکلی نوشیدنی هایی هستند که حاوی مقدار قابل‌توجهی اتانول یا همان الکل هستند. قندهای موجود در گیاهان بر اثر برخی شرایط خاص تخمیر میشوند ( بدون اکسیژن تجزیه میشود ) که با تخمیر این قندها، الکل ایجاد میشود.
شراب یا مِی نوعی نوشیدنی الکلی است که از میوه‌های تخمیر شده تهیه میشود. مخمر، قند موجود در میوه ها را مصرف میکند و آن را به اتانول و دی اکسید کربن تبدیل مینماید و در این فرایند گرما آزاد میشود. اگرچه شراب را میتوان از انواع میوه ها تهیه کرد اما اغلب از انگور تهیه میشود و اصطلاح « شراب » به طور کلی به شراب انگور اشاره دارد. آنچه در این نوشتار مد نظر ماست تاریخ شروع تخمیر عمدی میوه ها و مواد نشاسته ای و … با هدف تهیه شراب توسط انسان است.
معروف ترین شراب هایی که در حال حاضر مردم جهان مینوشند عبارتند از: شراب انگور قرمز، شراب انگور سفید، شراب گلی، شراب سیب، شراب انگبین، شراب شیرین، شامپاین ( شراب گازدار ) و ساکی!
میتوان با اطمینان گفت که آغاز نوشیدن شراب مربوط میشود به انسانهای دوران ماقبل تاریخ بوده اند. شواهد و قرائن گویای این است که ۱۰ تا ۱۵ هزار سال پیش الکل ( تخمیر طبیعی قند ها در طبیعت و مصرف آن )در زندگی انسان های کوچ نشین و شکارچی وجود داشته و مصرف میشده است. اما سؤال اینجاست که مصرف الکل دقیقا از کجا شروع شد؟
اولین برخورد های انسان با الکل در میوه های گندیده باید کاملاً اتفاقی رخ داده باشد. به احتمال زیاد نه سیب که تعدادی انجیر گندیده عامل گمراه شدن انسان بوده است. انسانی در عصر ما قبل تاریخ انجیر گندیده‌ای را از زمین برداشته و آن را به دهان گذاشته است. مزه تلخ و شیرینی در دهانش پخش و بعد الکل وارد خونش شده است. بعد از آن مغزش پیام جدیدی را ارسال میکند و خواهان الکل بیشتر میشود!
آن طور که مردم‌شناسان و باستان‌شناسان گفته‌اند، در هزاران سال پیش پیشوایان دینی و کاهنان علاقه داشتند از میوه های کاملاً رسیده و رو به گندیدگی استفاده کنند و استدلالشان این بود که اینگونه میوه ها نوعی پادزهر برای سموم بدن در خود دارند. گویا افرادی با تأسی به کاهنان، میوه های گندیده را خورده اند و در این تجربه ناخودآگاه مشروب الکلی را یافته و نوشیده‌اند. از آن پس الکل نقش مهمی در فرهنگ بشری پیدا کرده است.
در باره روش تولید الکل و مصرف آن، بعضی معتقدند که بشر خود گیاهانی را که دربردارنده قند بوده و تخمیرشان میتوانست منجر به تولید الکل شود، کشت کرده و منکر وجود الکل به شکل طبیعی و قبل از تولید آن به دست انسان هستند.
شراب که با نام های می و باده نیز شناخته می شود از نماد های تاریخی و باستانی ایرانیان است و جایگاه درخور توجهی در اساطیر، ادبیات، عرفان و نگارگری ایرانی داشته است. کشف شراب در ایران از کشف آن در فرانسه دیرین تر است. با توجه به گفتهٔ باستان شناسان فرانسوی، نخستین شواهد استفاده از شراب در فرانسه تنها به ۵۰۰ سال پیش از میلاد بازمی‌گردد.
شراب از دیرباز نقش مهمی در دین داشته است. شراب قرمز توسط مصریان باستان با خون مرتبط بود و توسط فرقه یونانی دیونوسوس و رومی‌ها در باکانالیای خود استفاده میشد. یهودیت نیز آن را در کیدوش و مسیحیت در عشای ربانی گنجانده است. فرهنگ شراب مصری، یونانی، رومی و اسرائیلی هنوز به این ریشه‌های باستانی مرتبط است. به‌طور مشابه، بزرگ‌ترین مناطق شراب در ایتالیا، اسپانیا و فرانسه دارای میراثی در ارتباط با شراب مقدس هستند، به همین ترتیب، سنت‌های انگورکاری در جنوب غربی ایالات متحده در اسپانیای جدید آغاز شد زیرا راهبان و راهبان کاتولیک برای اولین بار در نیومکزیکو و کالیفرنیا شراب تولید کردند.
در ادبیات ایرانی، اشاره های بسیار زیادی به میخوارگی و شراب شده است. و حتی شاعران عارف و زاهد نیز از این قضیه مستثنی نبوده اند. شاعرانی همچون مولوی، حافظ وغزالی که به عرفان و زهد شناخته میشوند، از می و میگساری بسیار در اشعار خود استفاده کرده اند. همچنین به وفور میتوان وجود باده نوشی در زمان شاعری همچون سعدی که در زمان خوارزمشاهیان میزیسته یافت. شاعران آن دوره، باده نوشی را معمولا راهی برای از یاد بردن غم ها، یا خوشی در وقت شادی میدانستند.
پیشینیان و اجداد ما در هزاران سال گذشته به دلیل ارتباط تنگاتنگی که با طبیعت داشتند، به شناخت و آگاهی بالایی نسبت به ارتباط اجزای طبیعت با هم و ارتباط انسان با این اجزا دست پیدا کرده بودند.
خب طبیعی بود که آموزش و انتقال بینِ نسلی این شناخت ها و دریافت ها هم مانند بسیاری دیگر از مفاهیم همواره به صورت شفاهی و سینه به سینه و در قالب داستان هایی صورت میگرفت که امروزه پس از صدها قرن و چند هزاره تبدیل به افسانه شده اما همچنان رنگ و بویی از حقیقت در آنها قابل مشاهده است!
در افسانه های ملل مختلف برای کارکرد ها و عناصر جهان، الهه ها و خدایانی تصور شده‌اند که مسئول به وجود آوردن چیزی یا دفع شر چیزی هستند و وظیفه انسان احترام گذاشتن به آنها و از این راه احترام گذاشتن به نیرو های بزرگتر حاکم بر دنیاست. مطالعه در مورد خدایان و الهه های باستانی غذا و افسانه هایی که روییدنی های مختلف ( ذرت، گندم، جو، زیتون، کاکائو، چای و …) را مقدس شمرده اند، به انسان در کشاورزی کمک کرده اند و دانش تهیه غذا را به او یاد داده اند در کنار جذابیت خود، ما را با خردمندی اجداد انسان آشنا میکند.
در ایران باستان درختان میوه از جمله خرما و انگور نماد زندگی و باروری بوده و تقدیس شده و برایشان مراسم دینی به جای می‌آورده اند. درخت تاک در داستانی که هرودوت از خواب آستیاگس روایت میکند به شهریاری کورش شاه بر جهان تعبیر شده. هرودوت همچنین از تاک مشهور زرینی یاد میکند که خوشه های انگوری از گوهر های گوناگون داشته و یکی از بزرگان لیدی به داریوش شاه هدیه داده بود.
استفاده از نوشیدنی های سکرآور در ایران باستان امری متداول بوده است.تکوک های مادی ،متون باروی هخامنشی، کتیبه های اشکانی نیسا، ظروف و جام های ساسانی بر کاربرد های مختلف این نوشیدنی ها گواهی میدهند. این فرآورده ها علاوه بر ارزش غذایی دارای عملکرد های گوناگونی نظیر نشاط آوری ، نیرو بخشی و درمانگری بوده، از این رو دراکثر تمدن های باستان مورد توجه قرار گرفته اند.
شراب هزاران سال است که تولید میشود. پژوهش ها تاریخ منشأ شراب گیری در ایران را بسیار پیشتر از آنچه نویسندگان قرن بیستم گمان میکنند، نشان میدهد. برای مثال کاوش و حفاری در محوطه گودین تپه در کوه های زاگرس نشان دهنده وجود سفال هایی با قدمت تاریخی ۶ هزار سال پیش از میلاد، حاوی تارتاریک اسید است که تقریباً به‌طور قطع نشان دهنده حضور شراب در آن سالیان میباشد. حتی شواهدی مبنی بر حضور قدیمی تر شراب در تپه حاجی فیروز در اطراف شهر ارومیه نیز به دست آمده است. بررسی های باستان شناسی و گیاه شناسی باستانی نشان میدهد نخستین نمونه های شراب انگور و پرورش انگور شرابی مربوط به ۶ هزار سال پیش از میلاد مسیح. ژن شناسی نشان میدهد که تولید اولیهٔ شراب در #ایران صورت گرفته و دیگر مناطق مثل قفقاز و شرق آسیا و اروپا بعد از ایران بدان دست یافته اند. قدیمی ترین کارگاه شراب سازی جهان، شراب خانهٔ آرنی در ارمنستان بوده است.
قدیمی ترین نشانه های شراب ابتدا در ایران ( ۸ هزار سال پیش )، در گرجستان ( ۷ هزار سال پیش ) و سیسیل ایتالیا ( ۶ هزار سال پیش) یافت شده اند. شراب ۳ هزار سال پیش از میلاد مسیح به منطقهٔ بالکان رسید و در یونان، ترکیه و روم مورد مصرف قرار میگرفت.
با بررسی همه جوانب اسطوره ای و کهن ایرانی میتوان گفت که بنیان اندیشه مردمان این سامان در رابطه با شراب و قداست آن، مبتنی بر همان ساختار سه گانه کیهانی یعنی ( آب و آتش و خاک ) است. جهانبینی ایرانیان باستان این بود که درخت، چهار آخشیج را در کنار هم گرد می آورد: آب در رگ هایش جریان دارد، ریشه هایش در خاک تنیده شده و برگ هایش با باد و آتش از چوبش سر میزند.
درخت در معنای کهن الگویی خود دلالت دارد بر زندگی کیهان، تداوم آن، رشد و فرایندهای زایشی و باززایی. درخت نشانه حیات تمام نشدنی است و همسان با فناناپذیری (گرین، ۱۳۷۶: ۱۶۵).
بعداً، همانطور که شراب دنیای قدیم تکنیک های کشت انگور را بیشتر توسعه داد، اروپا سه منطقه از بزرگ‌ترین مناطق تولید شراب را دربر گرفت. امروزه، پنج کشور با بزرگ‌ترین مناطق تولید شراب در ایتالیا، اسپانیا، فرانسه، ایالات متحده و چین هستند.
رئوهام، شراب مقدسی است که از گیاه مقدسی به همین نام در ایران باستان گرفته میشده و از این شراب در مراسم هخامنشیان در بین شاه و شاهزگان استفاده میشد. واژه رئوهام یا رُهام یک واژه به زبان اوستایی است که از دو کلمه رئو (با شکوه) و هوم یا هائوما (شراب مقدس زرتشتیان) تشکیل شده که در مجموع شراب باشکوه هوم معنی میدهد. این شراب را کاهنان معابد طی مراسم و آداب خاص میساختند و با آداب خاصب هم تقدیم بارگاه شاه میکردند. شاهان هخامنشی مینوشیدند و بعد از آن میرقصیدند تا به خدا نزدیکتر شوند.
البته مطلب درباره شراب مقدس هخامنشیان خیلی بیشتر از دو سه پاراگراف میطلبد. هوم (هومَه) چیزی بیش از یک نوشیدنی بود. در واقع باید گفت که رُهام در هزاره ی پیش از هخامنشیان خود به تنهائی یک ایزد بود و برایش قربانی میکردند و بخشهای معینی از خون قربانی به آن تخصیص داده میشد. بنابراین قربانی کردن رهام، قربانی کردنِ یک ایزدِ در حال مرگ برای زنده ماندن ایزدی دیگر است. نزدیک ترین آیین به این مناسک باستانی ایرانیان را میتوان در مراسم عشاء ربانی کاتولیک‌ها دید.
کمبوجیه اولین کسی بوده که در قرن ششم قبل از میلاد، نام الکلیک به او اطلاق شده است بسیاری از مردمان فرهنگ های قدیم مانند مصر، یونان و رم در استفاده از شراب افراط میکردند.قدیمی ترین فرمول تهیه شراب در حدود یک و نیم قرن قبل از میلاد مسیح به وسیله ی «مارکوس کاتا» در ایتالیا ثبت شد.در حدود ۸۰۰ سال بعد از میلاد مسیح، مرحله تقطیرتوسط یکی از شیمی دان ها و دانشمندان اسلامی به نام محمد بن زکریای رازی توسعه پیدا کرد. رازی از تقطیر بخار شراب ماده ای به دست آورد که میتوانست علاوه بر کاربرد پزشکی به عنوان بهترین حلال شیمیایی مورد استفاده قرار گیرد، وی این ماده را الکحل نامید.
کحل به معنی سرمه است و در ادبیات ما چیزی را که ارزش زیاد داشته و کمیاب است به سرمه چشم تشبیه میکنند.این نشان میدهد که نام اصلی این ماده الکحل بوده و بر اثر کاربرد زیاد این لفظ،حرف «ح» ازان حذف شده است.
جرعه نوشی و جرعه فشانی
نوشیدن شراب در میان ایرانیان باستان دارای مقررات و آداب مخصوصی بود. جرعه فشاندن بر خاک آغاز مراسم آیینی شراب نوشی بود. پس از آن جرعه نوشی و سایر آداب بود که در انتها به قدح نوشی ختم ميشد. طی هزاره های بعدی این رسوم و آداب در برخی از تمدن های همسایه نیز نفوذ کرد.
در فرهنگ ايراني سبو یا خُم نماد برکت و باروری است. آنچنان که ذکر شد آيین جرعه فشاني آيیني گسترده در میان اقوام هندو اروپايي است. نمود های اين آيین را ميتوان در اشعار حضرت حافظ هم مشاهده کرد. حافظ به جرعه فشانی و نعمت بخشیدن جرعه فشاني به مردم اشاره کرده است که در واقع اشاره ای به آيین کهن هوم در انديشه ايرانی است.
اگر شراب خوری جرعه ای فشان بر خاک
از آن گناه که نفعـی رسد به غیـر چه باک
سنگ نگاره ها، سفالینه ها، گزارشات تاريخی و نیز متون زرتشتی نشان میدهد که تقديم آب و شراب بر خاک يا ايزد يا شاه در فرهنگ و هنر باستانی ايران از جايگاه ويژه ای برخوردار بوده و اين اهمیت تا عصر ساسانی و حتی اوایل دوره اسلامی نیز تداوم داشته است.
آثار باستانی متعددی در ایران کشف شده اند که به روشنی گویای آیین جرعه نوشی و جرعه فشانی است. در میان مهرهای يافته شده در شوش ( متعلق به هزاره سوم پیش از میلاد ) تصاويری از نمایش پیشکشی دیده میشود که یک ملکهٔ ایلامی در مقابل یکی از خدایان قرار دارد و سبویی به دست گرفته است که شراب از دهانه آن جاری شده و از دست الهه ایلامی میگذرد.
پس از بررسي تصاوير مرتبط با صحنه های آيینی تقديم هديه يا نثار بايد اين پرسش را مطرح کرد که چه عناصری به عنوان نذر، هديه يا قربانی در اين تصاوير ديده ميشود؟ بررسي ها نشان ميدهد آب و شراب، گل و انار بیشترين نذری ها هستند.
نمونه دیگر گزارشی از معبدِ شوش است که نشانه هایی از وجود جايگاه ساغر ريزی در آن ديده شده است. محققان معتقدند که در معبد زيگورات چغازنبیل حوضی مخصوص شراب برای مراسم آيینی خاص وجود داشته است. در معبد نپیريش هم که با زیگورات همعصر بوده، جایگاه ساغر ریزی وجود دارد که مخصوص کاهنان بود و آنان با ساغر های سفالی بلند شراب را به درگاه خدایان پیشکش میکردند ميکردند.
